کتاب فیلم مستند دورگه ( فیلم های هیبرید): کتابی در مبحث فرم های تازه و ظهور واقعیت هیبرید

استاد سید محمد تهامی نژاد درباره کتاب فیلم مستند دورگه ( فیلم های هیربد) این چنین بیان می کنند:

در این لحظه کتابی از آقای ضابطی جهرمی رونمایی می شود که به منظور پاسخ گویی به پرسش های متأخر در سینمای مستند فراهم آمده است. دوران پسا ترجمه در نظریه پردازی برای سینمای مستند فرا رسیده و دور نیست که مستند سازان ایران، با تجربه عرصه های نو، جهان نظریه پردازی برای سینمای مستند را متحول کنند. زیرا نظریه در خلاء رخ نمی دهد.

بحبوحۀ جهانی شدن، در عرصه سینما بحث های مختلفی از جمله دورگه سازی فرهنگی را دامن زده است. همانطور که گفته می شود اتومبیل های هیبریدی به راه افتاده اند، رسانه های جدیدی نیز در تولیدات فرهنگی سر بر آورده اند که با عنوان هیبریدی شناخته می شوند. چنین محصولاتی در ذات خود دارای مختصاتی هستند. این روز ها روی شخصیت های دورگه هم در سینمای داستانی بر خی کشورهای آسیایی( از جمله سینمای تایلند)، تحقیق های مفصلی انجام می شود. در توضیح علت وجودی دورگه ها آمده است: ” دورگه هنگامی است که اولا یک فرم خاص یا یک رسانه به تنهایی نمی تواند رضایت هنرمند را برآورده سازد. ثانیاً به این نتیجه رسیده باشد که از طریق تلفیق چند شکل سنتی و مرسوم می تواند شکل جدیدی بیافریند که نیات او را بهتر منعکس نماید”. همچنین:” هنرها به ویژه هنرهای مدرن و رسانه ای، در گذر زمان اولاً به سوی همگرایی، ترکیب و هیبرید شدن رفته اند. ثانیاً این همگرایی به دورگه سازی و اختلاط، هم در فرم های درونی هر هنر بطور مستقل بوده وهم در گسترش مرزهای فرم یک هنر خاص به سوی دیگر هنرها( ص ۱۵۴)

کتاب فیلم مستند دورگه دارای خصلت ها و ویژگی های شکلی و محتوایی است که در این فرصت امیدوارم به برخی از آنها بطور موجز اشاره کنم.

الف تجمیع دو گفتمان: کتاب حاضر، تجمیع دو گفتمان فیلم مستند و گفتگوی واقعیت و خیال در یک رده بندی تازه است. جوهره کتاب حاضر این است که هر چه بیشتر از مرکزیت مستند محض، یعنی کهن الگوی سینمای مستند که دارای زمان زنده است( ص ۸۵) دور تر می شویم، رده ای تازه سر بر می آورد و به نامی دیگر معرفی و شناخته می شود که عنوان کلی اش فیلم دورگه است و عناوین اختصاصی ای چون داکیو درام، دراما داکیومنتری ، بازسازی نمایشی و مستند انیمیشن و مستند دراماتیزه شده و ماکیومنتری دارند. نویسنده داکیو درام را دورترین فیلم از مرکز منظومه مستند، معرفی کرده است( ص ۱۶۵). مستند های باز آفرینی، زمان مرده دارند.

ب- کتاب « فیلم مستند دورگه و فیلم های هیبرید»، در ۹ بخش و ۱۸۹ صفحه توسط نشر رونق با حمایت مرکز گسترش منتشر شده است. استاد، کتاب را به هشت تن از دانشجویان سابق خود (ارد عطار پور، مهدی منیری، فتح الله امیری، معین کریم الدینی، فضل الله تاری، هوشنگ میرزایی، مهدی زمانپور کیاسری و علی احمدی زرین کلایی) تقدیم کرده است.

پ – مفهوم مستند های دورگه چندان تازه نیست، قبل از این هم در نوشته های نظری، از مستند های بازسازی شده، مستند های داستانی، دواندن ذهنیت در دنیای واقع، ترکیب امر واقع و ذهنیت در نوشته های مختلف مشاهده شده است. خود من بالشخصه نخستین بار، با مفهوم تازه ای از این اصطلاح در کتاب مقدمه ای بر مستند تلویزیونی( کیل بورن و جان آیزود اساتید دانشگاه استرلینگ) آشنا شدم. آنها این اصطلاح را برای اشاره به ترکیبی بودن مستند هایی بکار برده بودند که محصول تلویزیون هاست. چنین فیلم هایی، شیوه های مورد اشاره بیل نیکولز را از خلوص سبکی اش خارج ساخته و ترکیبی از شیوه های مستند سازی( مثل استفادۀ توأم از شیوه های مشاهده ای و توضیحی) بوجود آورده اند. آنها به ادغام عناصر نمایشی و مستند نیز اشاره کرده و دلیل ساخته شدن چنین فیلم هایی را ایجاد جذابیت مضاعف برای مخاطبان ذکر کرده اند (ترجمه فارسی ص ۲۱۱) زیرا به زعم آنان، نمایشی سازی یکی از خصیصه های منحصر به فرد در جوامع صنعتی است.

در کتاب مستند های دورگه، بر فیلم هایی تأکید می شود که پیش از اختراع تلویزیون هم در سینما تجربه شده بودند. البته آقای جهرمی سهم تلویزیون را در ابداع شکل های کاملا جدید و نوظهوری از ژانر های تلویزیونی در برنامه سازی بر می شمارد که با استفاده از پیشوند یا پسوند مستند ابداع و باب کرد و پیش از آن تقریباً ناشناخته و بی سابقه بود. (ص ۱۱)

ت – سابقه فرهنگی: اتفاق مبارکی که در سالیان اخیر در متون نظری در سینمای ایران افتاده این است که نویسندگانی مثل محمد رضا اصلانی( در کتاب دگر خوانی سینمای مستند ) و احمد ضابطی جهرمی در مباحث نظری و اشارات خود به فرهنگ و تاریخ هنر سرزمین و آثار فیلمسازان ایرانی روی آورده اند. مثال های خود را از فیلم های ایرانی انتخاب می کنند. به همین دلیل چنین کتاب هایی را می توان دستاورد های پسا ترجمه نامید. برای مثال، مؤلف دورگه سازی را از طریق نثر مسجع در تذکره الاولیای عطار به صورتی ملموس توضیح می دهد و بحث را به عرصه های طبیعی مثل شتر بُغُر که تلاقی شتر یک کوهان و دو کوهان است و تایگون( شیر ببر) می کشاند تا به ما بگوید که دورگه سازی، امری فرهنگی و تاریخی است.

ث – رویکرد تاریخی: می دانیم از هنگامی که اسطورۀ آبجکتیو بودن مستند ها( یعنی عدم دخالت ذهن ) فروریخت و ناتورالیسم موجود در برخی مستند ها، دیگر تنها ارزش محسوب نمی شود، شیوه هایی مثل مستند اجرایی( پرفورماتیو) و مستند انیمیشن(انیمنتوری) هم رواج یافت. یکی از نکات با اهمیت کتاب حاضر، جستجوی تاریخ فیلم های دورگه از درون تاریخ سینما و عدم اتکای صرف به کتاب های متداول تاریخ سینمای مستند است . از جمله بارها به فیلم های مختلف داستانی مثل ایوان اثر داوژنکو (۱۹۳۲) و درسو اوزالا اثر کوروساوا (۱۹۷۵)، ارجاع داده می شود که رویداد پیش زمینه، بازی و تنظیم شده است، در حالی که همزمان با آن فضا و رویداد هایی که در پس زمینه مشاهده می شوند، تنظیم و کنترل نشده اند. (ص ۴۷)

مؤلف در آغاز فصل دوم در بحث پیرامون انواع فیلم های دورگه می نویسد: طی چند دهه اخیر در نظریه های فیلم مستند به ویژه بحث گونه شناسی مستند های نوظهور بر سرِ مفهوم و تعریف اصطلاح ترکیبی( دورگه) فیلم داکیو فیکشن که اصطلاحی تقریبا نوساخته است و آن را مستند داستانی ترجمه می کنیم مباحثات زیادی درگرفته است. ( ص ۲۸)

ج – دامنه و گسترۀ موضوع: کتاب با گسترش داکیو درام از محدوده های تنگ متعلق به دایرۀ مطالعاتی فیلم های مستند در می گذرد و به فیلم های هالیوودی مانند جی اف کی و نیکسون اثر اولیور استون و فهرست شیندلر استیون اسپیلبرگ می رسد که واقعه با یاری بازیگر ساخته می شود، به این ترتیب نویسنده ابعاد تازه ای از سینمای دورگه را به دقت توصیف می کند.

چ – رویکرد آموزشی: یکی از مهمترین شاخصه های کتاب فیلم های دورگه این است که، برخلاف نگاه کلی گوی کتاب های مشابه، بر ساختار های دقیق آثار دورگه تکیه دارد. از این رو کار، از یک اثر نظری صرف به نوشته ای کاملا آموزشی و آکادمیک تبدیل شده است. برای مثال تفاوت انواع فیلم های دورگه از جمله داکیو فیکشن و داکیو درام را از جنبه مونتاژ و ساختار های تدوین نیز به صورت تفصیلی بیان میکند. از جمله می نویسد: ترجیح مستند ساز در داکیو درام به سوی استفاده از تکنیک های تدوین تداومی است. (ص ۵۰)

ح – تعاریف: دکتر جهرمی به عنوان یک معلم سینما، از سال های دور، بر تعاریف دقیق از پدیده ها اصرار داشت. سال ۱۳۵۷ دکتر حمید نفیسی، طبقه بندی فیلم های مستند را از دو کتاب ریچارد میران بارسام و اریک بارنو به ما معرفی کرد. طبقه بندی لحنی، ساختاری و موضوعی (محتواییِ) نفیسی از فیلم های غیر داستانی این ها بود: واقعه نگار، سیاحتگر، گزارشگر، اجتماعی، تبلیغی، محاکمه کننده، علمی، شاعرانه، قوم نگار، حیثیت آور، بی واسطه، تحول گرا، معترض، نظیره سازی، ستیهنده و ویدیویی.

در دهه های شصت و هفتاد اصل کتاب های مذکور توسط مرتضی پاریزی و احمد ضابطی جهرمی ترجمه و منتشر گردید. و با طبقه بندی هایی مثل مستند و فکچوآل ( که مستند واقعی هم ترجمه شد) و داستانی ( تخیلی ) و غیر داستانی ( غیر تخیلی ) توسط بارسام و مستند دادستان و چریکی متعلق به اریک بارنو، مستقیم تر آشنا شدیم. همزمان استاد جهرمی، در مقاله معیارهای ارزیابی کیفی انواع فیلم مستند (فرهنگ آموزش سال اول فروردین ۱۳۷۸) اصطلاحات و عناوین اخذ شده از کتاب اریک بارنو (۱۹۷۳) را” بیشتر گمراه کننده ” دانست و خود تقسیم بندی شکلی یا ساختاری را پیشنهاد نمود. یعنی مستند را بر مبنای بکار بردن امکانات بیانی، دوربین وصدا، شیوه تصویر گری و تصویر پردازی مستند و سبک به مستند خبری، آرشیوی، توصیفی و بازسازی تقسیم بندی کرد.

در این کتاب هم مبنای هر فصل تعریف پدیده و دستیابی به مختصات هر شیوه یا نوع فیلم است. در هر بخش، نویسنده پیش از هر چیز بر تعریف واژه ها و اصطلاحات اقدام می کند. از جمله در باره فیلم مستند می گوید: هنر فیلم مستند این است که هنرمند از واقعیت، هنر خلق کند. خلق هنر، به مفهوم متعارف آن متوجه تجلی شکل بدیع و ظهور امر زیباست یعنی آفرینش زیبایی ( استتیک) که با ابداع در فرم و بیان، بازنمایی و مجسم می شود (ص ۱۳) و یا «سینما نوعی تفکر بصری است و فیلم مستند به طور خاص تفکر بصری یا تصویری مبتنی بر شناخت واقعیت است ( بازتاب نظریه سینما چشم ژیگا ورتوف ( پیوست ۳ ص ۱۴۶) .

مؤلف، ماکیومنتری را نوعی ضد مستند تعریف کرده اند که با سوء استفاده از فرم مستند تیشه به ریشۀ مستند اصیل می زند (۱۱۴). ادامه فصل هشتم به امکانات داکیومنتری می پردازد و همانطور که آن را کانتر داکیومنتریcounter Documentary می نامد، به ما توجه داده می شود، کانتر داکیومنتری علاوه بر آن که ضد مستند است، ایجاد بحث متقابل نیز هست. این نوع فیلم در واقع نوعی نقیضه پردازی ( پارودی) در برابر فرم های سنتی مستند نیز محسوب می شود . در یک مورد نیز نویسنده فیلم هایی که در باره آینده ساخته می شود را مستند آینده نگر (Future Making Documentary ) نامیده است. (ص) البته در زبان انگلیسی اصطلاح Future Movie ( مثلا فیلم جنگ ستارگان) و یا Future Set Documentary وجود دارد. ( مثل فیلم زمین در سال ۲۱۰۰). همچنین در نمونه ای قدیمی تر مثل بازی جنگ ساختۀ پیتر واتکینز (۱۹۶۵) مستندی پژوهشی در باره نتایج احتمالی یک انفجار اتمی است. ولی ریچارد کیلبرن و جان آیزود آن را در ردۀ مستند نمایشی (Drama Documentary) یا همان داکیو درام قرار داده اند (ص۲۱۹).

خ – نتایج پژوهش: بخش آخر کتاب به نتایج پژوهش اختصاص دارد که توصیه می کنم به دقت خوانده شود. اما من به عنوان مخاطب این کتاب نتایج دیگری را هم بر آن مترتب می دانم: خوب خوانده شدن و درک واقعیت سینمای دورگه و مفهوم پسا مستند، می تواند حتی تغییراتی در برنامه ریزی جشنواره های داخلی بوجود بیاورد. زمانی جشنواره ها تکلیفشان با فیلم هایی مثل مینور ماژور ( ساختۀ علیرضا رسولی نژاد) معلوم نبود. یا آتلان (ساختۀ معین کریم الدینی) را از این بابت که داستانی بنظر می رسد مورد پرسش قرار می دادند. دکتر جهرمی آتلان را رسماً در ردۀ داکیو فیکشن قرار داده است. و یا پرسش از این که فیلم کلوز آپ مرحوم کیارستمی چه نوع فیلمی است ، بحث شیوه شناخت تفصیلی ای را به پیش می برد. برای نخستین بار فیلم های ستارخان و کمال الملک علی حاتمی و دلیران تنگستان ( همایون شهنواز) را به دنیای سینمای مستند می کشاند (ص ۱۹۹). و مانند پلیکان( پرویز کیمیاوی) را نمونه ای پیشرو در ردۀ دورگۀ   فکشن قرار میدهد (ص ۱۲۸) که نیمه واقعی/ نیمه تخیلی است. ضمناً یکی از مشخصات داکیو فیکشن دستکاری در زمان تشخیص داده شده و سرانجام داکیو فیکشن را مناسب ترین تعریف برای نوع اجرای مجدد در فیلم کلوز آپ معرفی می کند (ص ۷۱) که شخصیت در نقش خودش ظاهر شده است.

گرچه در مطالعه سینمای دورگه در جهان، مباحث فرهنگ زدایی و فرهنگ پذیری هم مطرح شده است، ولی کتاب فیلم مستند دورگه حکایت سبک ها، شیوه ها و تداخل ها و هنرورزی هاست. به شیوه ای آکادمیک و با بیانی شیوا نوشته شده، ضمن این که به ظهور مفهومی تازه اشاره می کند که واقعیت هیبرید است.

( قرائت متن فوق، روز رونمایی کتاب در  ۲۴ آذر ماه ۹۷ در سالن چهارسو )