مستند شاعرانه :

مستند شاعرانه، رهیافتی انتزاعی در مستند است. "از این گزاره مشهور که می گوید مستند باید درباره چیزی بحث ایجاد کند، فاصله می گیرد وجلوه گر ساختن و اشاره را جایگزین مباحثه می کند. آنها به جایی تأکید بر مصداق خود در جهان واقعی، به تأثیر خویش بر بیننده می اندیشند".  در نوعی از مستند شاعرانه که شباهت بسیار به فیلم های پیشرو و تجربی دارد،  مستند ساز نمی خواهد المثنای واقعیتِ زمان ومکان را ارائه نماید.

بیل نیکولز، آن را تفسیر ذهنی از موضوع  معرفی می کند. مستند ساز از محتوای روایی دست می کشد و بر حال وهوا وفضا سازی متمرکز می شود.  برای انتقال احساس خود، ( مثل شب ومه آلن رنه) فضا ها  و تصاویر و صحنه های متضاد مختلف را به هم پیوند می زند. گاهی این شیوه مستند سازی با دو زیر گونه فیلم های «نان فیکشن» یعنی آوا نما( نماهنگ)  و «سینه پوئتری» تداخل پیدا می کند و یا اشتباه گرفته می شود. در صورتی که مستند شاعرانه نیز جستجویی حسی در جهان تاریخی است. مونتاژ شاعرانه در جستجوی تداعی  معانی ها و ایجاد ریتم های  زمانی و مجاورت های فضایی یا مکانی است. تدوین تداومی معنا و کارکرد چندانی ندارد. عنصر بلاغی یا قانع کنندگی، کم رشد باقی می ماند. به عبارت دیگر، مستند ساز در پی قانع سازی بیننده اش نیست. آدم هایی که در فیلم حضور می یابند ، بدقت شناخته نمی شوند و  فیلم در پی معرفی آنها نیست. بلکه به دنبال انتقال یک احساس به مدد مواد خام واقعی است. هر فیلم مستندی می تواند دارای لحظات شاعرانه هم باشد. اریک بارنو مستند های شاعرانه را " نقاش" می نامد و  مایکل رینوو،  آن را با عنوانِ «بیان عواطف خود»(express)  معرفی کرده است.

مستند شاعرانه یکی از مهم­ترین انواع فیلم مستند است که حرف خود را با تکیه بر تصویر و موسیقی صرف بدون اتکا به کلام اعم از دیالوگ یا نریشن به مخاطب عرضه می­کند. چنان­که از نام این نوع مستند پیداست، شاعرانگی در این شیوه اصل محسوب می­شود و مستندساز می­بایست از آرایه ­های ادبی که شعر را از متن منظوم جدا می­کنند بهره گرفته و از بیان مستقیم و به دور از عمق مضمون و وجوه مختلف معنا دوری گزیند. آرایه­ هایی همچون تشبیه، استعاره، تضاد، تضمین، ایهام و غیره قادرند به تصاویر یک فیلم ارزشی فراتر از ظاهر دیداری آن­ها ببخشند و همچنین صداهای فیلم را از ظاهر شنیداری فراتر برده و آن­ها را برای دلالت بر معانی ضمنی و پنهان در ذهن سازنده آماده کنند.

 عدم اتکا به کلام در مستند شاعرانه از آن روست که مستقیم­ترین روش ارتباطی استفاده از واژه و زبان گفتاری است حال آن­که مقوله­ هنر و بخصوص شعر، کم­ترین نسبت ممکن را با بیان مستقیم و یک­سویه دارد. مستندسازی که قصد ساخت فیلم مستند شاعرانه دارد می­بایست پدیدارهای بصری را به مثابه واژگان یک قطعه شعر ادبی بنگرد و موسیقی را هم به مثابه ردیف و قافیه و وزن درونی شعر. در آن صورت است که برآیند کار او از وجه خبری و اطلاع ­رسانی فاصله­ گرفته و عمق معنایی و ارزش هنری هم ردیف با شعر و غزل پیدا می­کند.

 رایج ­ترین آرایه­ ای که در ساخت مستند شاعرانه به کار فیلم­ساز می­ آید، آرایه­ استعاره است یعنی تشبیهی که مشبه و وجه شبه و ادات تشبیه آن حذف شده و فقط مشبهٌ به باقی مانده است. به عنوان نمونه اگر ما بگوییم «علی که همچون شیر شجاع است آمد» از آرایه تشبیه استفاده کرده­ ایم اما اگر بگوییم «شیر آمد» آن وقت به استعاره روی آورده ­ایم. در فیلم مستند شاعرانه مستندساز تصاویر مستند را به ­گونه ­ای انتخاب می­کند و کنار هم می­ چیند که تداعی معنایی غیر از معنای خود داشته باشند. موسیقی هم به کمک این تدوین آگاهانه­ فیلم­ساز می­آید و بر شاعرانگی اثر می­ افزاید. این تأثیر موسیقایی گاه به قدری زیاد است که باعث می­شود مستند شاعرانه شباهتی به نماهنگ پیدا کند و به همین دلیل مورد بی­ مهری و کم ­توجهی قرار بگیرد حال آن­که باید میان مستند شاعرانه و نماهنگ تفاوتی مشخص قائل بود. در نماهنگ، این تصاویر هستند که برای موسیقی ساخته یا انتخاب می­شوند در حالی­که در مستند شاعرانه استفاده از موسیقی مکمل تصویر است یعنی این موسیقی است که برای تصویر ساخته یا انتخاب می­شود نه بالعکس. در مستند شاعرانه ما می­خواهیم موسیقی درونی تصاویری را که می­بینیم بشنویم نه اینکه برای موسیقی از پیش آماده شده، تصویرسازی کنیم. از این رو جورچینی دقیق و درست موسیقی و تصویر در مستند شاعرانه اهمیت بیشتری نسبت به نماهنگ دارد و همین یکی از عوامل ارزش هنری بالاتر مستند شاعرانه در مقایسه با کلیپ و نماهنگ است.

 از نمونه­ های خارجی مستند شاعرانه می­ توان به دو فیلم کوتاه «شیشه» و «باغ وحش» ساخته­ برت هانسترا اشاره کرد. لازم به ذکر است به دلیل مهجوریت این سبک از مستندسازی در ایران نمونه­ شاخصی از این شیوه در میان نمونه­ های داخلی وجود ندارد.

منابع:

      - شش سبک اصلی مستند نوشته محمد تهامی نژاد

      - http://azadj.blogfa.com/post-530.aspx