بعدازظهر روز گذشته (یک‌شنبه بیست و ششم شهریورماه) فیلم مستند «محاکمه» در سالن سینماحقیقت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی به نمایش درآمد و سپس جلسه‌ی نقد و بررسی این فیلم با حضور احسان عمادی (کارگردان)، ناصر صفاریان(مجری) و همایون امامی به‌عنوان منتقد مهمان برگزار شد.
در ابتدای این جلسه، احسان عمادی، کارگردان فیلم مورد بحث، در پاسخ به پرسش ناصر صفاریان درباره‌ی مرحله‌ی تحقیق و نحوه‌ی دست‌یابی به مواد آرشیوی مورد نیاز گفت: «تحقیق و پژوهش درباره‌ی سوژه‌ی این فیلم از سال 93 و توسط حسام اسلامی(تهیه‌کننده) آغاز شده بود. در حقیقت، زمانی که ایشان ساخت فیلم را به من پیشنهاد داد جدا از تهیه‌ی صدای برخی چهره‌های سیاسی، بخش‌هایی از تصویرهای مورد نیاز فیلم (از جمله، برخی صحنه‌های به‌جا مانده از دادگاه) از طریق آرشیو فیلمخانه‌ی ملی ایران و برخی منابع دیگر نظیر بنیاد مطالعات ایران جمع‌آوری شده بود.»
وی گفت: «زمانی که قرار شد کار ایشان را ادامه بدهم تصمیم گرفتم روی مهم‌ترین اثر مکتوب درباره‌ی دادگاه دکتر مصدق (کتاب «مصدق در محکمه‌ی نظامی» نوشته‌ی سرهنگ جلیل بزرگمهر) تمرکز کنم. دلیل‌اش هم این بود که می‌خواستم فیلمی بسازم که فقط به حوادث این دادگاه تاریخی بپردازد و از این چهارچوب فراتر نرود.»
عمادی گفت: «واقعیت این است که به دلیل اهمیت تاریخی ملی شدن صنعت نفت و کودتای بیست و هشت مرداد1332، تا به حال کم‌تر درباره‌ی دادگاه دکتر مصدق صحبت به میان آمده؛ و این به گونه‌ای‌ست که گویی نقش دکتر مصدق برای مردم ایران در غروب بیست و هشت مرداد تمام شده است! در حالی که اگر تحقیق کنید درمی‌یابید ایشان تا سیزده‌سال پس از این دادگاه، هنوز در قید حیات بوده است.»
وی عدم دسترسی به نزدیکان دکتر مصدق و معدود شاهدان زنده‌ی دادگاه را یکی دیگر از موانع ساخت این فیلم دانست و افزود: «در جریان تولید این فیلم و از بین شاهدان زنده‌ی حوادث پس از کودتا، تنها موفق شدیم با دکتر صدرالدین الهی گفت‌وگو کنیم که متاسفانه از زمان پایان تولید «محاکمه» تا کنون ایشان و رضا سجادی به رحمت حق رفته‌اند.»
عمادی گفت: «در مورد این فیلم اصرار داشتم سراغ روایت‌های دست اول از جریان محاکمه‌ی دادگاه بروم و قصدم این بود که اگر موفق به انجام این کار نشدم، از محققان و پژوهشگران موضوعات تاریخی کمک بخواهم. به همین دلیل بدنه‌ی اصلی فیلم بر مشروح مذاکراتی که در کتاب «مصدق در دادگاه» آمده استوار شده است.»
وی افزود: «تقریباً نیمی از عکس‌های محاکمه‌ی دکتر مصدق برای نخستین‌بار در این فیلم مورد استفاده قرار گرفته؛ حاصل همکاری آرشیو فیلمخانه‌ی ملی ایران است.»
عمادی گفت: «از هر نگاه که به دادگاه دکتر مصدق نگاه کنید درمی‌یابید او قهرمان یا قطب مثبت این ماجرا بوده، و اگر قرار باشد این شخصیت را به‌عنوان متهمی که در دادگاه حاضر شده تا به اتهام‌های خود پاسخ بدهد مورد نقد و بررسی قرار دهیم، باید پذیرفت این عملکرد در چنین حیطه‌ای نمی‌گنجد و نیازمند فیلم، ایده و طرح دیگری است.»
وی سپس با اشاره به برداشت‌های مختلفی که در طول تاریخ از موضوع کودتا شده و می‌شود گفت: «دلیل جدا شدن و مخالفت بعضی از دوستان قدیمی دکتر مصدق با او، خود به تنهایی سوژه‌ی جذاب و جالبی است که می‌تواند ایده‌ی فیلم دیگری باشد اما به‌هرحال موضوع این فیلم نیست.»
وی افزود: «اگر به‌خاطر سوژه، اجباری در کار نبود، دلم می‌خواست حتی درباره‌ی فاصله‌ی زمانی بیست و پنجم تا بیست و هشتم مرداد هم صحبتی به میان نیاید؛ و اگر مشکل تصویرهای آرشیوی وجود نداشت، ترجیح‌ام این بود که فیلم اصلاً از محیط دادگاه خارج نشود. اما موضوع دادگاه، درباره‌ی اتفاق‌های این محدوده‌ی زمانی بود؛ و گریز از این نکته امکان نداشت.»
بخش بعدی جلسه به صحبت‌های همایون امامی اختصاص داشت. این منتقد، بار دیگر مستند «محاکمه» را یک فیلم موثر و قابل توجه دانست و افزود: «نگاهی اجمالی به حوادث تاریخ معاصر نشان می‌دهد، کودتای سال 1332 به حوادث روزهای بیست و پنجم تا بیست و هشتم مرداد آن سال و نقش برخی شخصیت‌های سیاسی در ایجاد آن ارتباط داشته است. شخصیت‌هایی که هرکدام نقش خاص و ویژه‌ای در این تاثیرگذاری تاریخی داشته‌اند، اما سازنده‌ی فیلم «محاکمه» در فصل جذاب و کوبنده‌ی افتتاحیه، زیرکانه از پرداختن به آن‌ها طفره رفته است.»
امامی، «استفاده‌ی موثر از مواد آرشیوی» و «تلفیق آن با برخی نماهای طراحی شده» را هوشمندانه و ظریف توصیف کرد و افزود: «از این زاویه، مهم‌ترین پلان فیلم، نمایی سرازیر و از بالاست که در آن، دکتر مصدق و تنهایی آزاردهنده‌ی او به نمایش گذاشته شده است.»
وی سپس درباره‌ی ویژگی تحقیقات این فیلم گفت: مستند «محاکمه» اطلاعات بسیار مفیدی در اختیار مخاطب قرار می‌دهد و ضمن قدردانی از زحمات فیلم‌ساز در گردآوری مواد آرشیوی و تصویری، برای تهیه کننده فیلم نیز، در بر گیرنده‌ی اعتبار قابل توجهی است.»
امامی سپس با اشاره به حسی که به گفته‌ی او «شیفتگی فیلم‌ساز نسبت به دکتر محمد مصدق» را بازتاب می‌دهد گفت: «از آن‌جا که با یک فیلم تاریخی روبه‌رو هستیم شاید بهتر بود فیلم‌ساز شیفتگی خود نسبت به این شخصیت ممتاز تاریخ معاصر را مهار می‌کرد و در مقابل، با نگاهی مورّخانه به به این شخصیت می پرداخت.»
در ادامه‌ی جلسه، احسان عمادی، ابراز علاقه به شخصیت دکتر محمد مصدق را یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فیلم «محاکمه» دانست و افزود: «احساسم این بود که طرح مباحث مختلفی که بتواند دریچه‌های تازه‌ای رو به موضوع باز کند، دست‌کم از عهده‌ی من خارج است. به همین دلیل تصمیم گرفتم به وجوه مختلف شخصیت دکتر مصدق بپردازم، که هم ویژگی‌های مثبت و غیر قابل انکاری داشته و هم نقطه‌ضعف‌هایی نظیر وسواس، بی‌اعتمادی و علاقه به نمایش و خودنمایی.»
وی گفت: «اصلاً دلم نمی‌خواست خودم را شیفته‌ی دکتر مصدق نشان بدهم. بیش‌تر دلم می‌خواست که این فیلم، بازتاب‌دهنده‌ی نوعی احترام نسبت به شخصیت مصدق باشد؛ احترامی البته توام با نقد.»
صحبت‌های همایون امامی، پایان‌بخش جلسه‌ی نقد و بررسی «محاکمه» بود. این منتقد سینما عدم پرداخت فیلم مورد بحث به حاشیه‌های اجتماعی موضوع کودتا را عامل تجریدی شدن آن دانست و افزود: «شاید بهتر بود در انتهای فیلم به سرنوشت شخصیت‌های فیلم و حوادثی که بر آن‌ها رفته اشاره می‌شد. به‌عنوان مثال اشاره به عزل و بازنشستگی سرهنگ بزرگمهر (وکیل دکتر مصدق در دادگاه) آن‌هم بلافاصله پس از پایان مراحل دادرسی می‌توانست به جذاب‌تر شدن فیلم کمک کند.»
وی تلاش برخی افراد برای «گم کردن واقعیت‌های تاریخی در کوچه پس کوچه‌های مورد پسند خود» را مهم‌ترین مانع بر سر راه مستندهای تاریخی دانست و گفت: «فیلم‌هایی نظیر «محاکمه» قابلیت آن را دارند که موضوع‌های تاریخی نظیر کودتای بیست و هشت مرداد را از زاویه‌ی تازه‌ای مورد بررسی قرار دهند؛ و این اصلاً امتیاز کم و کوچک و بی‌اهمیتی نیست.»
منبع: وب سایت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی