معرفی گروه رخداد تازۀ مستند و رویکردهای آن
ارتباط سینما با علوم اجتماعی و به‌‌ویژه جامعه‌شناسی هیچ‌گاه گسسته نبوده است؛ اما هیچ‌گاه هم این ارتباط همانند سال‌های اخیر در کانون توجه کارشناسان و محافل دانشگاهی قرار نداشته است. سینما محصول صنعتی‌شدن و مدرنیته است و جامعه‌شناسی نیز در نظر بسیاری متخصصان، علم مطالعۀ روابط و مناسبات اجتماعی در همان جوامع شهری است که سینما در آنجا پا گرفته است. همۀ ما بارها و بارها دربارۀ تأثیرات این مدیوم هنری بر شیوۀ زیست و تفکر در جوامع متفاوت شنیده و خوانده‌ایم؛ از منتقدانی که سینما را ابزار تحمیق توده‌ها فرض کرده‌اند، تا دولت‌مردان نگرانِ نفوذ فرهنگ بیگانه که خود جهت تسلط ایدئولوژیک بر دیگران از همین ابزار استفاده می‌کنند. همین دلایل نشان می‌دهد باور به این‌که رسانه‌هایی چون سینما تنها نمایانگر وضعیت موجودند و سهمی در شکل‌دهی به واقعیت اجتماعی ندارند، تا چه حد ساده‌انگارانه است. در رشد و گسترش چنین باورهایی سهم سینمای مستند حتی بیش‌تر از سینمای داستانی است. سینمای مستند اغلب با ادعای ثبت بی‌طرفانۀ جهان پیرامون، تلاش داشته است خود را تنها امکان عرضۀ واقعیت اجتماعی معرفی کند. ازاین‌رو در تصور بسیاری از افراد، مستندهای اجتماعی با نمایش مناسبات رایج در جامعه و معضلات آن نقش مهمی در آگاهی‌بخشیِ اجتماعی ایفا می‌کنند. اما تلقیِ ذات‌گرایانه از واقعیت که بر این تفکر حاکم است با بازتولید وضعیت موجود، آشکارا راه را برای ادامۀ نفوذ و کنترل جامعه از جانب صاحبان قدرت هموار می‌کند. این همان نقد خانمان‌براندازی است که جامعه‌شناسی انتقادیِ امروز، هم بر اسلاف خود، هم بر باورهای منتج از آن اندیشه‌ها که راه به مقولۀ بازنمایی گشوده‌اند، وارد می‌کند. پرهیز از اصالت‌بخشیدن به واقعیت و تلاش برای آشکارسازیِ سازوکار گفتمان‌های قدرت که برسازندۀ واقعیت موجودند، عمده راه‌کاری است که جامعه‌شناسان امروزی برای خروج از وضعیت فعلی به مستندسازان پیشنهاد می‌دهند.
مستند جامعه‌شناختی نامی است که طی چند سال اخیر از دل همین تفکر انتقادی برآمده و بر شیوه‌هایی از مستندسازی تکیه دارد که به‌لحاظ عمل‌کردی و معرفت‌شناختی تفاوت‌های عمده‌ای با شیوه‌های رایج ساخت مستندهای اجتماعی دارد. حاصل ورود نگاه انتقادیِ جامعه‌شناسی به سینمای مستند تنها شکل‌گیریِ گونه‌ای فیلم مستند با عنوان مستند جامعه‌شناختی نیست، بلکه گسترش و انتقال این نگاه به عرصه‌های نقد و نظر است؛ این‌که منتقدان و علاقه‌مندان سینمای مستند بتوانند در تفسیر مقولات واقعیت و بازنمایی با ویژگی‌های رهایی‌بخش روبرو شوند که مداخله و فعالیت را جانشین انفعال می‌کند.
با چنین نگاهی بود که در تیرماه ۱۳۹۴ کارگروه مستند جامعه‌شناختی در اندیشکدۀ رخداد تازه پا گرفت. هدف از ایجاد این کارگروه صورتبندیِ نظریِ مستند جامعه شناختی، آموزش کارگاهیِ آن و ترویج این ایده بوده است. اکنون در دی ماه ۱۳۹۵ گرچه این اندیشکده به دلایلی تعطیل شده است، اما اعضای کارگروه مستند جامعه شناختی در قالب گروه رخداد تازۀ مستند، مصمم است فعالیتهای پیشین را با همان پشتکار و وسواس پی بگیرد.
فعالیتهای پژوهشی «رخداد تازه مستند»
اعضای کارگروه در گام‌های نخست به صورتبندیِ نظری ایده مستند جامعه شناختی پرداختند که در متونی در رسانه‌های متفاوت منتشر شدند. اکنون نیز فعالیت پژوهشی گروه رخداد تازۀ مستند، حول این ایده همچنان ادامه دارد و دامنه‌اش علاوه بر نظرورزی در خصوص این ایده مشتمل است بر:
• مرور رویکردهای نظریِ مشابه در این عرصه و بهره‌گیری از آنها برای بسط و گسترش این ایده
• تعیین چارچوب‌هایی برای نقد گفتمان مسلط بر سینمای مستند با تکیه بر بینش جامعه‌شناختی
فعالیتهای آموزشی «رخداد تازه مستند»
شیوۀ آموزشی که در اندیشکده رخداد تازه مدنظر بود، نظریه و عمل را هم‌پای هم می‌دید. بر همین اساس، دوره‌ای که طراحی شد و اجرایش به سال‌های آتی موکول شده بود، مشتمل بر موارد زیر بود که اکنون نیز گروه رخداد تازۀ مستند پیگیر برگزاریِ آن در فرصت مناسب است:
• آموزش بینش جامعه‌شناختی
• آموزش نظریِ ایدۀ مستند جامعه‌شناختی
• آموزش کارگاهی و میدانیِ روش تحقیق جامعه‌شناختی
• آموزش کارگاهی و عملیِ مهارت‌های مستندسازی، از جمله فیلم‌برداری، تدوین، صدابرداری، نورپردازی و نظایر این‌ها
فعالیتهای ترویجی «رخداد تازه مستند»
ترویج ایدۀ مستند جامعه‌شناختی از دیگر اهدافی بود که کارگروه مستند جامعه‌شناختی دنبال می‌کرد. این مهم با برگزاریِ نشست و تولید محتوا در قالب‌های گوناگون دنبال شده بود و گروه رخداد تازۀ مستند نیز به همان شیوه نشست‌ها را ادامه می‌دهد. نشست‌ها اختصاص به نمایش فیلم مستند و گفت‌وگو با سازندگان دارد. انتخاب فیلم‌ها نیز بر مبنای برخورداری‌شان از مؤلفه‌های مستند جامعه‌شناختی صورت می‌گیرد؛ ویژگی‌هایی که این‌جا به‌اجمال و در مقالات متعدد به‌تفصیل آنها را برشمرده‌ایم. با این حال، با توجه به تازه بودن ترم مورد بحث، یافتن فیلم‌هایی که واجد کلیه ویژگی‌های مورد نظر باشند، اگر نه غیرممکن که بسیار دشوار است. بنابراین در انتخاب فیلم‌ها به معیارهای دیگری نیز توجه داریم، از جمله تواناییِ فیلم‌ساز در پروراندن نگاه انتقادی، تعداد نمایش‌های قبلیِ فیلم، و تواناییِ مستند در طرح مباحث تازه؛ هر چند ایجاد تعادل بین این معیارها به‌واقع کار ساده‌ای نیست.
فرم این نشست‌ها نیز، بنا به باور گروه رخداد تازۀ مستند (کارگروه مستند جامعه‌شناختی سابق) به تولید مشارکتیِ دانش، از فرم‌های معمول مبتنی بر سخنرانی و پرسش‌وپاسخ فاصله دارد. در این نشست‌ها تلاش می‌شود فضایی گفت‌وگویی بین عوامل فیلم و حضار فراهم شود. در نهایت ضمن تهیۀ گزارشی تحلیلی- انتقادی از نشست‌ها، نقدهایی نیز با عینک جامعه‌شناختی بر آنها نوشته می‌شود که ضمن انتشار در نشریه‌های عمومی به‌تدریج در وب‌سایت گروه رخداد تازۀ مستند، بازنشر می‌شوند.
در برگزاری دور تازۀ نشستهای گروه رخداد تازۀ مستند، جمع بزرگی از مستندسازان و علاقه‌مندان به ترم مستند جامعه‌شناختی کمک‌حال گروه‌اند که این امر خود گواهی بر تأثیرات مثبت نگاه انتقادیِ جامعه‌شناسی بر حوزۀ فیلم مستند است.
اعضای گروه رخداد تازۀ مستند
- پوریا جهانشاد (پژوهشگر و منتقد)(سرتیم گروه)
- بهرنگ صدیقی(جامعه شناس)
- آذر تشکر(جامعه شناس و فعال زنان)
- رضا حائری (مستندساز)
- شیرین برق نورد (مستندساز)
- محمد بحیرائی(جامعه شناس)
- مهدی باقری (مستندساز)
- زینب تبریزی (مستندساز)
- هادی شریعتی (مستندساز)
- زهرا پورجعفریان (روزنامه نگار)
- مسعود مشایخی (روزنامه نگار)
- شهاب بلوکی (موزیسین)
- حمیده گل محمدی (عکاس)
حامیان «رخداد تازه مستند»
- دفتر معماری استودیو ۱۲
- جامعه نیومیا
- موسسه رای بن مستند
- کافه رنگ شو
گزارش نشستهای گروه «رخداد تازه مستند»
- «رخداد تازه مستند» نشست 37
- «رخداد تازه مستند» نشست 39
- «رخداد تازه مستند» نشست 41
- «رخداد تازه مستند» نشست 42
- «رخداد تازه مستند» نشست 43
- «رخداد تازه مستند» نشست 44
- «رخداد تازه مستند» نشست 45
- «رخداد تازه مستند» نشست 46
- «رخداد تازه مستند» نشست 47
مستندهای نمایش داده شده در گروه «رخداد تازه مستند»
• پیرپسر(مهدی باقری)
• هفده‌ساله‌ها (عطیه عطارزاده ، اصلان شاه ابراهیمی)
• سالینجر‌خوانی در پارک‌شهر (پیروز کلانتری)
• سیروس، بود و نبودِ یک محله (مینا سعیدی)
• این بامداد خسته (فرشاد فداییان)
• اهالیِ خیابان یک‌طرفه (مهدی باقری)
• همهٔ بیماران این پزشک (فرشاد فدائیان)
• بچه قصاب، گوسفندان و کبوتران (فرشاد فدائیان)
• نیشدارو (منوچهر منوچهر انور)
• جشن تکلیف (فیروزه خسروانی)
• این پیکان (شاهین آرمین، سهراب دریابندری)
• صحنه‌هایی از یک طلاق (شیرین برق نورد، محمدرضا جهان پناه)
• اصفهان در بوق کارخانه‌ها (بهروز ملبوس باف اصفهانی)
• جای خالیِ آقا یا خانمِ ب (فیما امامی، رضا دریانوش)
• حماسه روستا زادهٔ گرگانی یا اون شب که بارون اومد (کامران شیردل)
• چلهٔ درختان کاج (عطیه عطارزاده)
• ملف گند (محمود رحمانی)
• در عمق میدان (بهروز ملبوس باف)
• این فیلم‌ها رو به کی نشون میدین؟ (رخشان بنی اعتماد، پیروز کلانتری، منوچهر مشیری)
• مدرسه در دست بچه‌ها (ارد زند)
• پرو آخر (رضا حائری)
• عروسی یک فیلم (محمدرضا فرزاد)
• سلاطین خیابان‌ها (زینب تبریزی، پالیز خوشدل)
• روی زیر زمین (ماهان خمامی پور)
• والسی برای تهران (زینب تبریزی)
• این سه زن (مصطفی امامی)
• زینت، یک روز به‌خصوص (ابراهیم مختاری)
• من یک بازیگر شادم (سامره رضائی)
• شمارش معکوس (خاطره حناچی)
• معصومه (سونا مقدم)
• قلعه و ندامتگاه (کامران شیردل)
• چهرهٔ غمگین من (فرحناز شریفی)
• آن سوی بزرگراه (ناهید رضائی)
• سارا (هادی شریعتی)
• چهار مستند کوتاه (خسرو سینایی)
• در میان امواج (مینا کشاورز)
۰ گفتگو با انقلاب/۱۴ آبان، روز آتش (روبرت صافاریان)
۰از مشروطیت تا سپنتا (محمد تهامی نژاد)
۰ متهمین دایره بیستم (حسام اسلامی)
۰ صد و سه روز (مهدی بخشی مقدم)
۰ در فاصله دو کوچ (روبرت صافاریان)
۰ ستاره ای دور اما روشن (مرتضی آکوچکیان)
• به کجا تعلق دارم؟ (مهوش شیخ الاسلامی)
• مدرسه گوشه حیاط/ لبه تیغ (فرزاد توحیدی)
• کوچ خاک (رایا نصیری)
• پاستای ایرانی (وحید صداقت)
• یک لقمه خواب (مونا زندی حقیقی)
• فیلمی برای تو/ عشق واقعی (ایمان بهروزی)